Klauzula rebus sic stantibus a umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej

Stan faktyczny

W 2002 r. M.B. spowodował wypadek komunikacyjny, w którym została poszkodowana A.K. Po upływie kilkunastu lat poszkodowana wystąpiła z pozwem przeciwko ubezpieczycielowi sprawcy zdarzenia – Towarzystwu Ubezpieczeń „A.”, domagając się zmiany granicy odpowiedzialności pozwanego z tytułu należnego A.K. odszkodowania do sumy gwarancyjnej wynoszącej ponad 18 mln zł. Zgodnie z art. 357¹ § 1 KC, o ile z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub choćby orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę, sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.

SO w Ł. ustalił granicę odpowiedzialności ubezpieczyciela w stosunku do powódki do kwoty 15 mln zł i oddalił powództwo w pozostałym zakresie. SA w Ł. oddalił apelację strony pozwanej. W uzasadnieniu wyroku wskazano, iż aktualna suma wypłat ‎z umowy ubezpieczenia, której dotyczy polisa, odpowiada kwocie 1,8 mln zł (z dwóch szkód), przy sumie gwarancyjnej w wysokości ‎2,4 mln zł. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało jednak konieczność przyjęcia zobowiązań do wprowadzenia norm prawnych w wyższym stopniu chroniących ubezpieczonych. Sąd uznał, iż walor nadzwyczajnej zmiany stosunków w rozumieniu art. 357¹ § 1 KC mają procesy ekonomiczne z okresu po 2004 r., związany z tym wzrost wynagrodzeń i zamożności społeczeństwa prowadzące do wzrostu ‎cen towarów i usług, czego skutkiem był wzrost kwot zasądzanych z tytułu odszkodowań. W późniejszym okresie doszło do stopniowego podnoszenia progów ‎sum gwarancyjnych – z 350 tys. euro aż do 5 mln euro. W rezultacie SA w P. stwierdził, iż po stronie powódki powstało roszczenie ‎o ustalenie odpowiedzialność pozwanego do sumy gwarancyjnej wynikającej ‎z art. 23 ustawy z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (t.j. Dz.U. z 2025 r. poz. 367; dalej: UbezpObowU) ‎w zmodyfikowanej wysokości, oparte na art. 189 KPC. Zdaniem Sądu zasadne było jednak obciążenie obu stron skutkami nadzwyczajnej zmiany stosunków, dlatego jako górną granicę odpowiedzialności przyjęto 70% tej sumy gwarancyjnej.

Skarga kasacyjna

Pozwany w skardze kasacyjnej zarzucił niewłaściwe dokonanie waloryzacji sumy gwarancyjnej w umowie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych przez przyjęcie, iż podstawą do dokonania waloryzacji powinna być aktualna wysokość sumy gwarancyjnej w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, określona przepisami prawa obowiązującymi w chwili orzekania. Jego zdaniem podstawę tę powinna stanowić wysokość szkody określonej na podstawie świadczeń wypłaconych już poszkodowanej oraz świadczeń, których wypłata jest przewidywana w przyszłości, w tym zwłaszcza świadczeń rentowych. W ocenie pozwanego Sądy I i II instancji zaniechały rozważenia interesów stron przez ustalenie nowej wysokości sumy gwarancyjnej na poziomie wielokrotnie przewyższającym wysokość szkody powódki, co w istocie prowadzi do nieobciążenia jej jakąkolwiek częścią ryzyka zmiany stosunków.

Zapewnienie realnej ochrony ubezpieczonego

SN uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania SA w Ł. W uzasadnieniu stwierdzono, iż dopuszczalne jest przekształcenie treści stosunku ubezpieczenia przez odpowiednie podwyższenie sumy gwarancyjnej na podstawie art. 357¹ § 1 KC. Uzależnione jest to jednak od wykazania, iż po powstaniu stosunku prawnego doszło ‎do nadzwyczajnej zmiany stosunków. Sąd wyjaśnił, iż stosowanie klauzuli rebus sic stantibus do umów ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jest niezbędne dla zapewnienia realnej ochrony ubezpieczonego, zwłaszcza wobec zmiany funkcji ubezpieczeń komunikacyjnych ‎w stosunkach społeczno-gospodarczych. Ponadto znajduje to podstawę w art. 22a ust. 2 UbezpObowU, w którym wskazano, iż zakład ubezpieczeń, przekazując poszkodowanemu lub uprawnionemu z umowy ubezpieczenia informację o możliwości wyczerpania się sumy gwarancyjnej, informuje jednocześnie o możliwości wytoczenia powództwa do adekwatnego sądu o ukształtowanie, na podstawie art. 357¹ KC, stosunku prawnego wynikającego z umowy ubezpieczenia.

Roszczenie o dalszą wypłatę renty

W ocenie SN wyżej wskazanego stanowiska nie zmienia wejście w życie ustawy ‎z 19.7.2019 r. o szczególnych uprawnieniach osób poszkodowanych ‎w przypadku wyczerpania sumy gwarancyjnej ustalonej na podstawie przepisów obowiązujących przed dniem 1 stycznia 2006 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1631; dalej: UprOsóbPoszkU). Przed 28.9.2019 r. wyłączną ochronę poszkodowanym zagrożonym wyczerpaniem sumy gwarancyjnej zapewniał art. 22a UbezpObowU, który nie został uchylony i przez cały czas obowiązuje. Należy więc uznać, iż celem ustawodawcy nie było zastąpienie uprawnienia poszkodowanego ‎do wystąpienia z powództwem opartym na art. 357¹ § 1 KC roszczeniem o wypłatę renty wobec Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego ‎na warunkach określonych w przepisach UprOsóbPoszkU, a stworzenie dodatkowego rozwiązania prawnego zabezpieczającego interes poszkodowanego. SN wyjaśnił, iż roszczenie określone w art. 2 UprOsóbPoszkU stwarza kolejne zabezpieczenie dla poszkodowanych, którzy nie uzyskali orzeczenia sądu ustalającego inną wysokość sumy gwarancyjnej niż przyjęta w umowie ubezpieczenia. Roszczenie to umożliwia uzyskanie renty od Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego za okres od dnia wyczerpania sumy gwarancyjnej i umożliwia dalszą wypłatę renty ‎do wysokości sumy gwarancyjnej (łącznie z już wypłaconymi świadczeniami) obowiązującej w chwili zgłoszenia roszczenia o dalszą wypłatę renty. Istotne jest jednak to, iż na podstawie art. 3 UprOsóbPoszkU Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny zobowiązany jest do wypłaty renty tylko za okresy przypadające po 28.9.2019 r., natomiast za okres wcześniejszy odpowiadają ubezpieczyciele (zob. wyrok SN z 19.9.2023 r., II CSKP 1111/22, Legalis).

Modyfikacja wysokości sumy gwarancyjnej

Przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej powstało zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości związane z kryterium waloryzacji sumy gwarancyjnej określonej w umowie obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, wynikającej z nieobowiązujących już przepisów przewidujących niższą jej wysokość, niż przepisy obowiązujące w chwili orzekania. W uchwale SN uznał, iż wysokość sumy gwarancyjnej dla umów obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych określona w przepisach obowiązujących w chwili orzekania nie może stanowić jedynego kryterium waloryzacji na podstawie art. 357¹ KC (zob. uchwała SN[7] z 15.1.2025 r., III CZP 17/24, Legalis).

SN za zasadny uznał zarzut dotyczący przyjętego przez sądy obu instancji kryterium modyfikacji wysokości sumy gwarancyjnej. Sądy przyjęły bowiem aktualną wysokość sumy gwarancyjnej dla umów obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, określoną w przepisach obowiązujących w chwili orzekania. W ocenie SN aktualna wysokość sumy gwarancyjnej dla umów obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych określona w przepisach obowiązujących w chwili orzekania nie może być wykorzystywana automatycznie, stanowiąc jedyne kryterium waloryzacji sumy gwarancyjnej. Równocześnie jednak aktualna wysokość sumy gwarancyjnej nie może być też bezrefleksyjnie pomijana przez sąd. W konsekwencji SN stwierdził, iż stosując art. 357¹ KC w kontekście modyfikacji wysokości sumy gwarancyjnej, sąd musi mieć na uwadze aktualną wysokość sumy gwarancyjnej i uwzględnić ją odpowiednio do ustalonego stanu faktycznego.

Wyrok SN z 17.4.2025 r., II CSKP 1372/22, Legalis