Poprawa standardów etycznych w psychiatrii i warunki przymusu bezpośredniego

Opis projektowanych zmian

Nowoczesna terminologia i spójność systemowa

Projekt rozpoczyna się od fundamentalnej zmiany w sferze języka prawnego – usunięcia z ustawy z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 917; dalej: ZdrPsychU) pojęć o negatywnym wydźwięku, takich jak „chory psychicznie” czy „upośledzony umysłowo”. Zastąpiono je terminami „osoba z zaburzeniami psychotycznymi” i „osoba z niepełnosprawnością intelektualną”, które lepiej odzwierciedlają aktualny stan wiedzy medycznej i standardy etyczne w psychiatrii. Zmiana ma charakter systemowy i znajduje odzwierciedlenie w licznych aktach powiązanych – m.in. w ustawie z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1287), ustawie z 6.11.2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 581), a także w ustawie z 12.5.2011 r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych (t.j. Dz.U. z 2025 r. poz. 907). Dzięki temu zapewniono spójność terminologiczną między regulacjami prawnymi i praktyką medyczną.

Ważnym elementem projektu jest również doprecyzowanie definicji szpitala psychiatrycznego jako podmiotu wykonującego stacjonarne i całodobowe świadczenia psychiatryczne. Ujednolicenie definicji usuwa dotychczasowe rozbieżności interpretacyjne dotyczące kwalifikacji tych placówek w systemie finansowania świadczeń zdrowotnych.

Zmiany w terminologii mają też wymiar praktyczny – wprowadzają konieczność dostosowania dokumentacji medycznej, formularzy, a także przepisów wykonawczych, w tym regulaminów organizacyjnych szpitali psychiatrycznych. Minister Zdrowia będzie zobowiązany do wydania nowych rozporządzeń dostosowujących język i wzory dokumentów do znowelizowanych przepisów.

Nowe podejście do przymusu bezpośredniego i bezpieczeństwa pacjentów

Najbardziej rozbudowaną część projektu stanowi kompleksowa reforma przepisów dotyczących przymusu bezpośredniego. Nowelizacja precyzuje jego przesłanki, sposób stosowania oraz mechanizmy nadzoru i kontroli. Zmiana ma na celu zapewnienie równowagi między ochroną życia i zdrowia pacjenta oraz innych osób a poszanowaniem praw i godności osoby, wobec której środki przymusu są stosowane.

Wprowadza się m.in. obowiązek dwustopniowej oceny zasadności i schematy zastosowania przymusu – pierwszej w ciągu trzech dni od rozpoczęcia interwencji, drugiej w ciągu trzech dni od jej zakończenia. Oceny te mają być przeprowadzane przez lekarza psychiatrii wyznaczonego przez kierownika jednostki lub marszałka województwa, co stanowi nowy poziom nadzoru merytorycznego.

Projekt po raz pierwszy wprowadza do ZdrPsychU podstawy prawne dla kontroli osobistej i pobieżnej pacjentów – czynności dotychczas wykonywanych wyłącznie na podstawie regulaminów wewnętrznych. Kontrola osobista będzie mogła być stosowana jedynie w uzasadnionych przypadkach, z poszanowaniem godności pacjenta, w obecności dwóch osób tej samej płci, a jej przebieg będzie wymagał sporządzenia szczegółowego protokołu. Kontrola pobieżna będzie miała charakter mniej ingerujący i będzie polegała na sprawdzeniu odzieży lub rzeczy osobistych, także przy użyciu środków technicznych.

Zgodnie z projektowanymi przepisami, pomieszczenia przeznaczone do obserwacji osób unieruchomionych mają zostać objęte monitoringiem wizyjnym. Nagrania będą mogły być wykorzystywane wyłącznie do celów bezpieczeństwa oraz dokumentacji przebiegu interwencji. Wprowadzenie tego rozwiązania stanowi realizację zaleceń Najwyższej Izby Kontroli, która w swoich raportach wskazywała na konieczność zapewnienia większej przejrzystości i rozliczalności działań personelu medycznego.

Projekt nakłada także na kierowników szpitali psychiatrycznych obowiązek stworzenia systemu rejestracji i sprawozdawczości interwencji przymusowych, który umożliwi organom nadzoru – w tym Rzecznikowi Praw Pacjenta – bieżące monitorowanie skali i charakteru stosowanych środków.

Przyjęcie i pobyt w szpitalu psychiatrycznym – większy nadzór i ochrona pacjentów

Projekt doprecyzowuje przepisy dotyczące przyjęć do szpitali psychiatrycznych, ze szczególnym uwzględnieniem osób niezdolnych do wyrażenia zgody. Co do zasady, przyjęcie takich osób będzie możliwe po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego, jednak w przypadkach nagłych dopuszcza się przyjęcie tymczasowe, pod warunkiem, iż lekarz zasięgnie opinii innego lekarza lub psychologa. W ten sposób ustawodawca godzi konieczność ochrony zdrowia i życia pacjenta z zasadą legalności działań personelu medycznego.

W odniesieniu do przyjęć bez zgody projekt zaostrza przesłanki – taka decyzja będzie możliwa jedynie wtedy, gdy zachowanie pacjenta w sposób jednoznaczny wskazuje na bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia jego lub innych osób. Decyzja musi być podjęta po osobistym badaniu pacjenta przez lekarza, zatwierdzona przez kierownika oddziału w ciągu 48 godzin, a sąd opiekuńczy musi zostać o niej zawiadomiony w terminie 72 godzin.

Ustawodawca wzmacnia także nadzór sądowy nad pobytem pacjentów w szpitalach psychiatrycznych. Rozprawy w sprawach dotyczących przyjęć i pobytu pacjentów mają odbywać się co do zasady na terenie szpitala, co pozwoli sędziemu zapoznać się z warunkami hospitalizacji i stanem pacjenta. W postępowaniach dotyczących przyjęć bez zgody uczestnikiem z mocy prawa ma być szpital psychiatryczny, co zwiększa transparentność postępowania.

W praktyce wprowadzenie tych regulacji będzie wymagało od sądów organizacyjnego dostosowania procedur, a od szpitali – stworzenia odpowiednich warunków do przeprowadzania posiedzeń sądowych w placówkach.

Współpraca między systemem ochrony zdrowia psychicznego a pomocą społeczną

Projekt zakłada pogłębienie współpracy między szpitalami psychiatrycznymi a jednostkami pomocy społecznej. Organy te będą zobowiązane do przekazywania informacji o sytuacji życiowej pacjentów, które mogą mieć znaczenie dla procesu leczenia, planowania terapii i reintegracji społecznej. Takie rozwiązanie ma charakter prewencyjny – jego celem jest zmniejszenie liczby tzw. rehospitalizacji wynikających z braku wsparcia środowiskowego po zakończeniu leczenia.

Rozszerzono również przepisy dotyczące tajemnicy zawodowej, dopuszczając przekazywanie niezbędnych danych pomiędzy personelem medycznym a przedstawicielami instytucji pomocy społecznej czy oświaty, o ile jest to niezbędne dla dobra pacjenta. W ten sposób ustawodawca tworzy ramy prawne dla współdziałania różnych sektorów systemu publicznego w zakresie opieki psychiatrycznej.

Sprawozdawczość i przepisy przejściowe

Projekt przewiduje wydłużenie okresu sprawozdawczego dotyczącego Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego z dwóch do trzech lat, co ma umożliwić pełniejszą ocenę efektów podejmowanych działań. Minister zdrowia będzie zobowiązany do przedstawiania Radzie Ministrów raportów co trzy lata – pierwszy obejmujący lata 2025–2026 do 30.11.2027 r., a kolejny za okres 2027–2029 do 30.11.2030 r.

Przepisy przejściowe zapewniają ciągłość obowiązywania aktów wykonawczych wydanych na podstawie dotychczasowych regulacji – zachowają one moc przez okres do 12 miesięcy od wejścia w życie nowelizacji, co pozwoli na płynne wdrożenie nowych rozwiązań organizacyjnych i administracyjnych.

Etap legislacyjny i planowane wejście w życie

Projekt ustawy znajduje się w tej chwili na etapie rządowych prac legislacyjnych i podlega konsultacjom publicznym. Zgodnie z projektem, ustawa ma wejść w życie 1.1.2026 r., a jej wdrożenie będzie wymagało dostosowania szeregu aktów wykonawczych oraz regulaminów wewnętrznych placówek psychiatrycznych. Celem reformy jest stworzenie spójnego, nowoczesnego systemu ochrony zdrowia psychicznego, w którym prawa pacjentów i standardy bezpieczeństwa będą w pełni zrównoważone.