Tymczasowe aresztowanie: kiedy sąd może je zastosować i jak się bronić

W polskim systemie prawnym tymczasowe aresztowanie stanowi najsurowszy środek zapobiegawczy, którego zastosowanie wiąże się z pozbawieniem człowieka wolności jeszcze przed prawomocnym wyrokiem sądu. Instytucja ta budzi wiele emocji zarówno wśród prawników, jak i osób, które bezpośrednio lub pośrednio doświadczyły jej skutków. Jako doświadczony adwokat specjalizujący się w prawie karnym, wielokrotnie stykałem się z przypadkami, w których decyzja o zastosowaniu aresztu wywoływała daleko idące konsekwencje dla podejrzanych i ich rodzin.

Statystyki pokazują, iż polskie sądy stosunkowo często sięgają po ten instrument – w 2022 roku prokuratorzy skierowali ponad 19 tysięcy wniosków o tymczasowe aresztowanie, z czego blisko 90% zostało uwzględnionych. Za tymi liczbami kryją się ludzkie historie, kariery zawodowe, które zostały przerwane, a także rodziny, które musiały zmierzyć się z tymczasową nieobecnością bliskiej osoby. adekwatna znajomość przesłanek stosowania tego środka oraz możliwości obrony jest zatem kluczowa dla wszystkich, kto znalazł się w orbicie zainteresowania organów ścigania.

Czym dokładnie jest tymczasowe aresztowanie w świetle polskiego prawa?

Tymczasowe aresztowanie to najbardziej dolegliwy środek zapobiegawczy przewidziany w polskim Kodeksie postępowania karnego. W przeciwieństwie do innych środków, takich jak dozór policji czy poręczenie majątkowe, polega on na fizycznym pozbawieniu podejrzanego wolności poprzez umieszczenie go w areszcie śledczym. Stosuje się go w toku postępowania przygotowawczego na wniosek prokuratora, a w postępowaniu sądowym także z urzędu.

Warto podkreślić, iż tymczasowe aresztowanie nie jest karą, ale środkiem procesowym, którego głównym celem jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Pomimo tego zastrzeżenia, jego skutki dla osoby aresztowanej są często równie dotkliwe jak w przypadku odbywania kary więzienia – ograniczenie kontaktów z bliskimi, utrata pracy czy stygmatyzacja społeczna to tylko niektóre z nich.

Jakie są ustawowe przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania?

Kodeks postępowania karnego w art. 249 § 1 oraz art. 258 określa ściśle zdefiniowane przesłanki tymczasowego aresztowania. Przede wszystkim muszą istnieć dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, iż podejrzany popełnił przestępstwo. Jest to tzw. przesłanka ogólna, bez spełnienia której nie można w ogóle rozważać zastosowania tego środka.

Oprócz przesłanki ogólnej, musi występować przynajmniej jedna z przesłanek szczególnych:

• uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się podejrzanego
• uzasadniona obawa, iż podejrzany będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub w inny sposób utrudniał postępowanie
• grożąca podejrzanemu surowa kara (gdy grozi mu kara powyżej 8 lat pozbawienia wolności)
• uzasadniona obawa, iż podejrzany popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu

Dodatkowo, zgodnie z art. 257 § 1 k.p.k., tymczasowe aresztowanie nie powinno być stosowane, jeżeli wystarczający będzie inny środek zapobiegawczy. Ta zasada subsydiarności często stanowi najważniejszy argument obrony w postępowaniu o zastosowanie lub przedłużenie aresztowania.

Kiedy sąd nie może zastosować tymczasowego aresztowania?

Istnieją sytuacje, w których zakaz stosowania tymczasowego aresztowania wynika wprost z przepisów. Zgodnie z art. 259 k.p.k., aresztowania nie stosuje się, gdy:

• mogłoby to spowodować poważne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia podejrzanego
• skutkowałoby wyjątkowo ciężkimi skutkami dla podejrzanego lub jego najbliższej rodziny
• na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, iż sąd orzeknie karę więzienia z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo iż czas trwania tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności

Warto zaznaczyć, iż dwa pierwsze ograniczenia mogą być pominięte w przypadku szczególnie poważnych przestępstw, gdy istnieje uzasadniona obawa, iż oskarżony będzie się ukrywał lub mataczył. Prawidłowa ocena tych okoliczności wymaga specjalistycznej wiedzy prawniczej i doświadczenia, którym dysponują adwokaci specjalizujący się w prawie karnym.

Jak długo może trwać tymczasowe aresztowanie?

Maksymalny okres tymczasowego aresztowania jest uzależniony od etapu postępowania. W postępowaniu przygotowawczym areszt nie powinien przekraczać 3 miesięcy. Może być jednak przedłużany przez sąd na wniosek prokuratora, gdy zachodzi taka potrzeba ze względu na szczególne okoliczności sprawy, które uniemożliwiają zakończenie postępowania przygotowawczego w tym terminie.

Łączny czas stosowania tymczasowego aresztowania do momentu wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat. Jednakże w szczególnych przypadkach, zwłaszcza w sprawach skomplikowanych, z dużą liczbą oskarżonych czy też przy konieczności uzyskania dowodów z zagranicy, sąd apelacyjny może przedłużyć ten termin na dalszy czas oznaczony.

W praktyce, przedłużający się areszt stanowi poważne wyzwanie dla strategii obrony i wymaga aktywnego przeciwdziałania ze strony adwokata, który powinien konsekwentnie wykazywać brak przesłanek do dalszego stosowania tego środka.

Jakie są alternatywy dla tymczasowego aresztowania?

Polski Kodeks postępowania karnego przewiduje szereg łagodniejszych środków zapobiegawczych, które mogą stanowić alternatywę dla tymczasowego aresztowania. Najczęściej stosowane to:

• Dozór policji – zobowiązanie podejrzanego do regularnego meldowania się na komisariacie
• Poręczenie majątkowe – złożenie określonej kwoty pieniężnej jako gwarancji prawidłowego zachowania podejrzanego
• Zakaz opuszczania kraju – często połączony z zatrzymaniem paszportu
• Poręczenie społeczne – udzielane przez osobę godną zaufania lub organizację społeczną

Skuteczny adwokat powinien aktywnie dążyć do zastąpienia tymczasowego aresztowania jednym z tych środków, prezentując sądowi przekonujące argumenty, iż będą one wystarczające do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. W kancelarii Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni specjalizujemy się w kompleksowej obronie osób zagrożonych tymczasowym aresztowaniem, oferując profesjonalne wsparcie na każdym etapie postępowania karnego.

Jak skutecznie zaskarżyć postanowienie o tymczasowym aresztowaniu?

Na postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania przysługuje zażalenie, które wnosi się do sądu nadrzędnego za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone postanowienie. Termin na wniesienie zażalenia wynosi 7 dni od daty doręczenia postanowienia.

Skuteczne zażalenie powinno wskazywać konkretne uchybienia, których dopuścił się sąd pierwszej instancji, w szczególności nieprawidłową ocenę przesłanek aresztowania lub nieuwzględnienie możliwości zastosowania łagodniejszych środków. Praktyka pokazuje, iż precyzyjna argumentacja prawna, poparta odpowiednim orzecznictwem i odwołaniami do standardów ochrony praw człowieka, znacząco zwiększa szanse na uchylenie aresztu.

Warto podkreślić, iż osoba tymczasowo aresztowana może składać kolejne wnioski o uchylenie lub zmianę tego środka zapobiegawczego, gdy pojawią się nowe okoliczności mające znaczenie dla sprawy. Systematyczne i konsekwentne działania procesowe w tym zakresie są nieodłącznym elementem skutecznej strategii obrony.

Jakie argumenty może wykorzystać obrona przeciwko tymczasowemu aresztowaniu?

Skuteczna obrona przed tymczasowym aresztowaniem opiera się na kilku kluczowych strategiach argumentacyjnych. Przede wszystkim należy kwestionować istnienie przesłanek szczególnych, wykazując na przykład silne więzi rodzinne i zawodowe, które minimalizują ryzyko ucieczki podejrzanego.

Kolejnym ważnym elementem strategii jest prezentowanie sądowi konkretnych propozycji zastosowania alternatywnych środków zapobiegawczych, które będą wystarczająco skuteczne. Może to być na przykład odpowiednio wysokie poręczenie majątkowe w połączeniu z dozorem policji i zakazem opuszczania kraju.

Istotną rolę odgrywa również podważanie materiału dowodowego, na którym oparto zarzuty, szczególnie gdy jest on niepełny lub niejednoznaczny. Doświadczony adwokat potrafi wykazać, iż na tym etapie postępowania nie ma jeszcze „dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa” wymaganego przez ustawę.

W jaki sposób orzecznictwo ETPCz wpływa na stosowanie aresztów w Polsce?

Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie wydawał wyroki przeciwko Polsce w sprawach dotyczących nadużywania tymczasowego aresztowania. Szczególnie istotne są orzeczenia wskazujące na naruszenie art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka poprzez stosowanie aresztu bez odpowiedniego uzasadnienia lub przez zbyt długi okres.

Kluczowe standardy wynikające z orzecznictwa ETPCz obejmują:

• konieczność indywidualizacji decyzji o aresztowaniu i jej szczegółowego uzasadnienia
• obowiązek rozważenia możliwości zastosowania łagodniejszych środków
• malejące znaczenie przesłanki matactwa wraz z upływem czasu trwania aresztu
• wymóg szczególnej staranności i sprawności prowadzenia postępowania wobec osób tymczasowo aresztowanych

Powoływanie się na te standardy w zażaleniach i wnioskach o zmianę środka zapobiegawczego stanowi istotny element strategii obrony, zwłaszcza w przypadkach przedłużającego się aresztowania.

Czy podejrzany ma prawo do odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie?

Tak, polskie prawo przewiduje możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Podstawą prawną takiego roszczenia jest art. 552 § 4 k.p.k., który stanowi, iż odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w przypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.

Aby skutecznie dochodzić odszkodowania, należy wykazać, iż aresztowanie było „niewątpliwie niesłuszne”, co ma miejsce najczęściej w przypadku uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania. Roszczenie o odszkodowanie przedawnia się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie, dlatego ważne jest, aby nie zwlekać z jego dochodzeniem.

Warto zaznaczyć, iż kwoty przyznawane przez sądy tytułem zadośćuczynienia za każdy dzień niesłusznego aresztowania systematycznie rosną, odzwierciedlając coraz większą świadomość wagi naruszeń praw człowieka związanych z niezasadnym pozbawieniem wolności.

Jakie są praktyczne aspekty kontaktu z tymczasowo aresztowanym?

Tymczasowe aresztowanie znacząco ogranicza możliwości kontaktu podejrzanego z bliskimi. Widzenia w areszcie śledczym realizowane są za zgodą organu, do którego dyspozycji pozostaje aresztowany – w postępowaniu przygotowawczym będzie to prokurator, a w sądowym – sąd. Widzenia realizowane są pod nadzorem funkcjonariusza Służby Więziennej.

Szczególne znaczenie ma zapewnienie aresztowanemu nieograniczonego kontaktu z obrońcą. Spotkania z adwokatem realizowane są w specjalnych pomieszczeniach, które powinny zapewniać poufność rozmów. W praktyce jednak warunki takich spotkań często pozostawiają wiele do życzenia, co stanowi dodatkowe utrudnienie dla przygotowania skutecznej linii obrony.

Warto również pamiętać o możliwości prowadzenia korespondencji, która jednak podlega cenzurze ze strony organu dysponującego (z wyjątkiem korespondencji z obrońcą). Przygotowanie bliskich osoby aresztowanej do tych ograniczeń i pomoc w organizacji kontaktów stanowi istotny element wsparcia oferowanego przez doświadczonych adwokatów.

W jakich przypadkach warto skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej?

Pomoc doświadczonego adwokata jest nieoceniona już od pierwszych chwil zatrzymania i podczas całego postępowania związanego z tymczasowym aresztowaniem. Profesjonalna pomoc prawna jest szczególnie istotna przy:

• przygotowaniu do pierwszego przesłuchania, które często ma najważniejsze znaczenie dla decyzji o zastosowaniu aresztu
• formułowaniu argumentów przeciwko aresztowaniu podczas posiedzenia aresztowego
• składaniu zażaleń na postanowienia o zastosowaniu lub przedłużeniu aresztu
• opracowywaniu wniosków o zmianę środka zapobiegawczego na łagodniejszy
• przygotowywaniu wniosków o zgodę na widzenia czy inne formy kontaktu z bliskimi

Kancelaria Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni oferuje kompleksowe wsparcie na każdym etapie postępowania. Nasi adwokaci, dysponujący bogatym doświadczeniem w sprawach karnych, potrafią skutecznie wykorzystywać wszelkie dostępne instrumenty prawne, aby chronić wolność i inne fundamentalne prawa naszych klientów. Zapraszamy do kontaktu osoby zagrożone tymczasowym aresztowaniem oraz ich rodziny – im wcześniej skorzystacie Państwo z profesjonalnej pomocy, tym większe szanse na uniknięcie lub skrócenie okresu tymczasowego aresztowania.

Bibliografia:

1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555 z późn. zm.)
2. Eichstaedt K., Zabłocki S. (red.), „Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany”, LEX/el. 2023
3. Grzegorczyk T., „Kodeks postępowania karnego. Komentarz”, Wolters Kluwer, Warszawa 2022
4. Waltoś S., Hofmański P., „Proces karny. Zarys systemu”, Wolters Kluwer, Warszawa 2021
5. Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach przeciwko Polsce dotyczących tymczasowego aresztowania (m.in. Kauczor przeciwko Polsce, Jamroży przeciwko Polsce)
6. Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce za lata 2020-2022

Autor: adw. Maciej Zaborowski, Partner Zarządzający

E-mail: [email protected]

tel.: +48 22 501 56 10

Zobacz profil na LinkedIn