4 godzin temu
Stan faktyczny
L.M. wystąpiła o orzeczenie całkowitego ubezwłasnowolnienia E.M. Sąd ustalił, iż E.M. choruje na schizofrenię paranoidalną, wielokrotnie przebywała w różnych szpitalach psychiatrycznych, gdzie była umieszczana wbrew swojej woli. Pomimo stosowanego leczenia farmakologicznego u E.M. występują różne nasilone objawy chorobowe, funkcjonuje dzięki pomocy rodziców pozostając na ich utrzymaniu. Pomimo tych ustaleń Sąd I instancji oddalił wniosek stwierdzając, iż L.M. nie wykazała celowości ubezwłasnowolnienia uczestniczki, której interesy są w tej chwili w wystarczającym stopniu chronione, a jej sytuacja życiowa ustabilizowana. E.M. jest zdolna, przy pomocy rodziny, do dbania o swoje sprawy, pozostaje pod opieką lekarza psychiatry i pod nadzorem rodziny przyjmuje leki. Sąd podkreślił, iż przesłanką ubezwłasnowolnienia jest wyłącznie interes chorego, a nie jego otoczenia, dlatego na ocenę wniosku nie mają wpływu obawy L.M., iż E.M. przerwie terapię farmakologiczną, a wówczas rodzice nie będą w stanie zapewnić jej opieki bez wsparcia odpowiednich instytucji. Sąd II instancji zmienił jednak zaskarżone postanowienie w ten sposób, iż ubezwłasnowolnił częściowo E.M.
Pytanie prawne
Prokurator wniósł skargę kasacyjną zarzucając przekroczenie granic orzekania wyznaczonych treścią wniosku i orzeczenie o innym niż zgłoszone przez wnioskodawcę żądaniu. SN uznał, iż w sprawie występuje zagadnienie prawne wymagające rozstrzygnięcia przez skład 7 sędziów: czy sąd rozpoznając wniosek o ubezwłasnowolnienie jest związany zakresem tego wniosku co do rodzaju ubezwłasnowolnienia?
W uzasadnieniu pytania prawnego wskazano, iż zasadą jest zakaz wyrokowania co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, bądź zasądzania ponad żądanie. Zakaz ten jest stosowany także w postępowaniu nieprocesowym. Ustawodawca w odniesieniu do niektórych postępowań wprowadza wyjątki dając sądowi uprawnienie do działania z urzędu w celu ochrony szczególnych praw osoby, której dotyczy postępowanie, np.: w sprawach opiekuńczych (art. 570 i art. 577 KPC), w sprawach o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu (art. 534 KPC, art. 541 §1 zd. 2 KPC, art. 543 KPC) czy też w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku (art. 677 §1 KPC, art. 678 KPC). Z uwagi na brak wyraźnego przepisu szczególnego pozwalającego sądowi na orzekanie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym, mimo braku takiego żądania, omawiane zagadnienie prawne różnie jest rozstrzygane w orzecznictwie i doktrynie. Zasadniczo prezentowane są trzy koncepcje: o braku związania sądu zakresem wniosku co do rodzaju ubezwłasnowolnienia; o całkowitym związaniu sądu zakresem wniosku; o dopuszczalności orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego mimo żądania ubezwłasnowolnienia całkowitego, wykluczając przy tym sytuację odwrotną.
SN podkreślił, iż w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie ochronie podlegają szczególnie doniosłe prawa osoby, której postępowanie to dotyczy, takie jak: życie, zdrowie i godność. Ubezwłasnowolnienie ma zapewnić zainteresowanemu możliwość funkcjonowania w rodzinie i społeczeństwie przy zapewnieniu koniecznej pomocy ze strony opiekuna. Jednocześnie jednak konieczne jest zagwarantowanie ochrony interesów innych osób, z którymi osoba spełniająca przesłanki ubezwłasnowolnienia może dokonywać różnorodne czynności prawne.
Stanowisko SN
SN uznał, iż rozpoznający wniosek o ubezwłasnowolnienie sąd nie jest związany zakresem tego wniosku co do rodzaju ubezwłasnowolnienia. W uzasadnieniu uchwały wskazano, iż w odróżnieniu od treści przepisów materialnoprawnych, odnoszących się do przesłanek ubezwłasnowolnienia (art. 13 i 16 KC), przepisy związane z postępowaniem w sprawach o ubezwłasnowolnienie, co do zasady nie nawiązują do rodzajów ubezwłasnowolnienia. Ustawodawca nie rozróżnił, ze względu na rodzaj ubezwłasnowolnienia, m.in.: adekwatności rzeczowej czy miejscowej sądów, katalogu osób uprawnionych do zgłoszenia wniosku o ubezwłasnowolnienie czy kręgu uczestników postępowania w sprawach o ubezwłasnowolnienie. Rodzaj ubezwłasnowolnienia nie determinuje również celu i sposobu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek czy postępowania dowodowego w tych sprawach. Dla rozstrzygnięcia spornego zagadnienia prawnego istotne znaczenie ma również fakt, iż brak konieczności określenia rodzaju ubezwłasnowolnienia we wniosku o ubezwłasnowolnienie nie wpływa negatywnie na zakres gwarancji procesowych przyznanych osobie, której dotyczy wniosek. W uzasadnieniu uchwały wskazano, iż jako jedyny wyjątek w przepisach procesowych może być postrzegany art. 559 KPC, zgodnie z którym sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono, przy czym uchylenie może nastąpić także z urzędu. W razie zaś poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. Ustawodawca nie przesądził jednak, czy zmiana taka nastąpić może również z urzędu, czy też wymaga wniosku osoby uprawnionej.
Rodzaju ubezwłasnowolnienia nie jest elementem żądania
Zgodnie z art. 321 § 1 KPC sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Na podstawie art. 13 § 2 KPC przepis ten znajduje zastosowanie także w postępowaniu nieprocesowym (zob. postanowienie SN z 20.9.2022 r., II CSKP 101/22, Legalis; uchwała SN z 19.10.2017 r., III CZP 49/17, Legalis). W obowiązujących przepisach nie ma żadnej regulacji, w której jednoznacznie uznano by za dopuszczalne orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego albo częściowego pomimo braku stosownego żądania. SN stwierdził jednak, iż wskazanie rodzaju ubezwłasnowolnienia nie należy do treści wniosku i nie jest elementem żądania. W kontekście art. 321 § 1 KPC sąd odnosi się więc do żądania ubezwłasnowolnienia, a nie do żądania określonego rodzaju ubezwłasnowolnienia.
W uzasadnieniu podkreślono, iż stanowisko przyjęte w uchwale realizuje podstawowe cele spraw o ubezwłasnowolnienie. Stosowanie przepisów o ubezwłasnowolnieniu wymaga jak najpełniejszego uwzględnienia woli osoby zainteresowanej, bowiem najważniejsze znaczenie ma w tym przypadku zapewnienie jej dobra i ochrony. Każdorazowo powinien zostać uwzględniony stopień rozeznania tej osoby, przede wszystkim na podstawie ustalenia stopnia jej niepełnosprawności intelektualnej, o ile taka występuje, i jej skutków. Przy uwzględnieniu tych okoliczności konieczne jest respektowanie konstytucyjnie strzeżonej wartości, czyli godności człowieka. Z art. 30 Konstytucji RP wynika bowiem nakaz tworzenia i stosowania prawa przez wszystkie organy władzy publicznej w zakresie ich kompetencji w taki sposób, by uwzględniać gwarancje stworzenia warunków adekwatnego funkcjonowania osoby w społeczeństwie oraz stworzenia jej możliwości samorealizacji (zob. postanowienie SN z 18.3.2021 r., V CSKP 235/21, Legalis).
Uchwała SN (7) z 13.3.2025 r., III CZP 41/24, Legalis
