Wyrok kasatoryjny czy siódemkowa uchwała?

Sprawa, na kanwie której powstało omawiane zagadnienie prawne, dotyczyła przedsiębiorcy i współpracującej z nim żony. Kobieta przez kilka lat prowadziła własny biznes. Następnie została zgłoszona do ubezpieczenia jako osoba współpracująca przy firmie męża. Co istotne w momencie zgłoszenia do ubezpieczeń była w ciąży. W pierwszym miesiącu ubezpieczenia płatnik (mąż) zadeklarował, iż podstawa wymiaru jej składek to 9 tys. zł. W następnym miesiącu była to kwota o połowę niższa, bo kobieta przepracowała tylko kilka dni i przeszła na zasiłek chorobowy, a następnie na macierzyński. Po krótkim powrocie do pracy schemat się powtórzył – małżonka znowu zaczęła korzystać z chorobowego, macierzyńskiego, a potem jeszcze z zasiłków opiekuńczych.

Zawyżanie zasiłków

ZUS zakwestionował jednak zadeklarowaną podstawę wymiaru składek. Co prawda przepisy dają przedsiębiorcy uprawnienie do jej określania (za siebie i osoby współpracujące), ale problem pojawia się, gdy zainteresowani korzystają z takiej możliwości, by uzyskać optymalne dla siebie świadczenia, głównie z tytułu macierzyństwa. Dotyczy to głównie tzw. przedsiębiorczych matek. W ich wypadku ZUS wielokrotnie obniżał podstawy wymiaru składek deklarowanych w wyższych wysokościach.

Teoretycznie problemu powinno w ogóle nie być. W 2016 r. weszły bowiem w życie przepisy zmieniające zasady wyliczania zasiłków macierzyńskich. Wcześniej było jednak tak, iż o ile przedsiębiorczyni założyła firmę i zapłaciła wysoką składkę za np. miesiąc, a potem przeszła na zasiłek, ZUS brał pod uwagę tylko ten pełny miesiąc i ustalał bardzo wysokie świadczenia. w tej chwili jest zaś tak, iż o ile działalność była prowadzona tylko przez miesiąc (i zapłacono wówczas wysoką składkę), pozostałe 11 miesięcy jest uzupełniane tak, jakby płacono minimalne składki, a podstawę obliczenia zasiłku stanowi średnia z wszystkich miesięcy.

Jednak w sądach przez cały czas jest sporo spraw z okresu przed opisywanymi zmianami. Jedną z nich jest omawiany przypadek.

Sąd okręgowy, który rozpoznawał sprawę, uznał, iż ZUS miał prawo zakwestionować podstawę wymiaru składek. W uzasadnieniu zwrócił uwagę na nierównowagę systemową, gdy przy niskim przychodzie zgłoszenie wysokiej podstawy wymiaru składek ma na celu uzyskanie wielokrotnie wyższych świadczeń kosztem innych ubezpieczonych i wbrew zasadzie solidaryzmu ubezpieczeń społecznych.

Wyrok zaskarżył powód. Sąd apelacyjny oddalił jednak apelację w tej sprawie, przyznając rację sądowi I instancji. W przekonaniu SA ZUS jest uprawniony do kontroli i korygowania zawyżonych podstaw wymiaru w celu zapobieżenia pobieraniu nienależnych lub zawyżonych świadczeń, o ile okoliczności wskazują na manipulację w tym zakresie.

Co w razie sprzeczności?

W sprawie nie została złożona skarga kasacyjna, jednak zaangażował się w nią rzecznik małych i średnich przedsiębiorców. Wniósł on do SN skargę nadzwyczajną.

Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN w orzeczeniu z 11 grudnia 2024 r. uchyliła zaskarżony wyrok w całości i przekazała sprawę sądowi apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. W uzasadnianiu wskazano, iż ZUS nie ma prawa kwestionować podstawy wymiaru składek, jeżeli mieści się ona w granicach zakreślonych ustawą systemową, a interpretacja zastosowana przez SA prowadzi do ograniczenia praw jednostki na rzecz państwa. A to pozostaje w sprzeczności z zasadą demokratycznego państwa prawnego.

Sąd apelacyjny, który ponownie rozpoznawał sprawę, powziął jednak wątpliwość co do treści uzasadnienia wyroku kasatoryjnego SN. Argumenty w nim zawarte są bowiem sprzeczne z uchwałą składu siedmiu sędziów SN z 29 listopada 2023 r. (sygn. III UZP 3/23). Uznano w niej, iż ZUS, nie negując tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym, jest uprawniony do weryfikacji podstawy wymiaru składek przedsiębiorcy, gdy w początkowym okresie prowadzenia firmy ubezpieczony deklaruje podstawę, której wysokość nie ma odzwierciedlenia w przychodach.

Z uwagi na to, iż wiele składów orzekających na terenie całego kraju musi mierzyć się z tym problemem, SA postanowił zadać SN pytanie prawne. Chciał wiedzieć, czy zawarta w wyroku kasatoryjnym wykładnia, pozostająca w sprzeczności z uchwałą siedmiu sędziów SN, której nadana została moc zasady prawnej, jest wiążąca dla sądu rozpoznającego ponownie sprawę na skutek uwzględnienia skargi nadzwyczajnej i uchylenia wyroku sądu apelacyjnego.

Sygnatura akt: III UZP 4/25