Niebezpieczna praca w Służbie Więziennej

3 godzin temu

Służba Więzienna (SW) nie zapewniała odpowiedniego bezpieczeństwa funkcjonariuszom i pracownikom podczas wykonywania zadań służbowych. Po zabójstwie więziennej psycholog w Zakładzie Karnym w Rzeszowie w 2022 roku, co prawda wprowadzono zmiany w ochronie, które miały poprawić bezpieczeństwo funkcjonariuszy, ale nie były one systemowe i trwałe. Co więcej, Ministerstwo Sprawiedliwości nie prowadziło systematycznego monitoringu bezpieczeństwa w Służbie Więziennej. Wśród problemów stwierdzonych w trakcie kontroli należy wymienić: niedostateczne finansowanie modernizacji infrastruktury (zabrakło ponad 400 mln zł w stosunku do zgłaszanych potrzeb), braki kadrowe i w wyposażeniu ochronnym, a także delegowanie funkcjonariuszy do innych zadań, co obniżało bezpieczeństwo w aresztach śledczych i zakładach karnych. Ponadto NIK oceniła negatywnie stan systemu zabezpieczeń elektronicznych. Przy tych wszystkich nieprawidłowościach, należy zaznaczyć, iż braki systemowe nadrabiane są zaangażowaniem funkcjonariuszy Służby Więziennej.

System Służby Więziennej składał się na koniec 2024 r. z Centralnego Zarządu SW, 11 Okręgowych Inspektoratów SW, w których funkcjonowały 103 jednostki penitencjarne (areszty śledcze i zakłady karne), podlegających Ministrowi Sprawiedliwości. Liczba funkcjonariuszy i pracowników SW wynosiła wówczas 29 tys. osób. Pojemność wszystkich jednostek penitencjarnych w Polsce wynosiła 84 tys. miejsc, przebywało w nich 69 tys. osadzonych.

Powody podjęcia kontroli

W lutym 2022 r. osadzony Zakładu Karnego w Rzeszowie zamordował wykonującą obowiązki służbowe funkcjonariuszkę Służby Więziennej. Przeprowadzona przez NIK kontrola doraźna w tej jednostce potwierdziła, iż do takiej sytuacji przyczyniły się liczne braki systemowe. Z ustaleń tej kontroli oraz analizy przedkontrolnej wynikało, iż SW zmagała się ze znacznymi niedoborami kadrowymi, większość jednostek penitencjarnych mieściła się w starych, nieprzystosowanych infrastrukturalnie do wymagań bezpieczeństwa obiektach, a wewnętrzne procedury określające zabezpieczenie funkcjonariuszy przed agresją ze strony osadzonych miały charakter ogólny i nie były w stanie skutecznie zapewnić im bezpieczeństwa. Występowały również braki w wyposażeniu w sprzęt i urządzenia zabezpieczające, a systemy zabezpieczeń elektronicznych nie spełniały wymagań określonych w wytycznych Dyrektora Generalnego Służby Więziennej.

Wyniki kontroli doraźnej przeprowadzonej w ZK w Rzeszowie oraz analizy przedkontrolnej uzasadniały zatem przeprowadzenie kontroli planowej dotyczącej bezpieczeństwa funkcjonariuszy. Kontrolą objęto Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd SW oraz 10 jednostek penitencjarnych, zlokalizowanych w dziewięciu województwach i dotyczyła okresu od 2021 r. do I poł. 2024 r.

Minister nie analizował i nie kontrolował bezpieczeństwa w SW

Minister Sprawiedliwości nie dysponował rzetelnymi informacjami w zakresie bezpieczeństwa funkcjonariuszy SW. Rozpoznawanie potrzeb w tym obszarze niezasadnie ograniczono jedynie do informacji uzyskiwanych z Centralnego Zarządu SW, gdyż Minister uznał, iż rozpoznawanie tych potrzeb jest zadaniem Dyrektora Generalnego SW. W konsekwencji Ministerstwo nie dysponowało rzetelną i systematyczną wiedzą na temat bezpieczeństwa funkcjonariuszy i pracowników SW. NIK zwraca uwagę, iż aktywne pozyskiwanie przez Ministra rzetelnych danych mogłoby pozytywnie wpłynąć na poprawę warunków pracy oraz stanu bezpieczeństwa funkcjonariuszy i pracowników tej formacji.

Jedyna kontrola Ministra Sprawiedliwości dotycząca bezpieczeństwa funkcjonariuszy związana była z wyjaśnieniem okoliczności zdarzenia w ZK w Rzeszowie z 2022 r. ale jej wyniki nie skłoniły Ministra do przeprowadzenia kolejnych. Nieprzeprowadzenie takich kontroli, wobec zaistniałych okoliczności oraz jego ustawowych kompetencji, Najwyższa Izba Kontroli uznała za nieprawidłowość. Izba wskazuje także, iż powyższe zdarzenie oraz wyniki związanej z nim kontroli, powinny skutkować przeprowadzeniem większej liczby systemowych kontroli w jednostkach organizacyjnych SW. Kontrole stanowią bowiem podstawowe narzędzie pozyskiwania przez Ministra Sprawiedliwości rzetelnych informacji na temat podległej mu służby.

Zmiany regulacji dotyczących bezpieczeństwa

W odpowiedzi m.in. na tragiczne zdarzenie w Rzeszowie, Minister Sprawiedliwości przygotował projekt zmiany ustawy o Służbie Więziennej, w tym w oparciu o postulaty i propozycje Centralnego Zarządu SW. Rządowy projekt ustawy w tej sprawie stanowił podstawę zmian, przyjętych przez ustawodawcę w sierpniu 2022 r.

Od 2022 r. realizowany był program modernizacji SW, mający na celu podnoszenie sprawności i skuteczności działania tej formacji. Program ten uwzględniał m.in. podnoszenie bezpieczeństwa w zakładach karnych i aresztach śledczych poprzez doposażanie w sprzęt, poprawę warunków pełnienia służby przez funkcjonariuszy i pracowników cywilnych SW oraz podnoszenia atrakcyjności tej Służby. Zrealizowane w latach 2022–2023 przedsięwzięcia przyczyniły się do zapewnienia funkcjonariuszom i pracownikom SW bezpieczeństwa podczas wykonywania obowiązków służbowych. W związku z powyższym oraz w świetle wyników kontroli Najwyższa Izba Kontroli uważa za niezbędną kontynuację takiej formy wsparcia SW także w latach kolejnych.

Dyrektor Generalny SW, dopiero w reakcji na śmierć funkcjonariuszki w Rzeszowie, wydał w kwietniu 2022 r. polecenia dotyczące zwiększenia bezpieczeństwa funkcjonariuszy i pracowników podczas wykonywania obowiązków służbowych. Do czasu wydania tych poleceń, zagadnienia ochrony pracowników i funkcjonariuszy przed atakami osadzonych opierano na ogólnych rozwiązaniach ustawowych, rozporządzeniu w sprawie sposobów ochrony jednostek organizacyjnych SW oraz doraźnych rozwiązaniach, przyjmowanych przez dyrektorów poszczególnych jednostek penitencjarnych. Tragedia w Rzeszowie ujawniła, iż taka regulacja bezpieczeństwa funkcjonariuszy i pracowników była niewystarczająca. Z końcem maja 2024 r. polecenia Dyrektora Generalnego SW – pomimo braku ich pełnej realizacji przez jednostki organizacyjne oraz niewprowadzenia odpowiadającej im regulacji do przepisów wewnętrznych SW – zostały jednak przez ten organ uchylone, co NIK uznała za nieprawidłowe.

Również dopiero po zdarzeniu w ZK Rzeszowie w Centralnym Zarządzie SW poszerzono zakres analiz dotyczących bezpieczeństwa funkcjonariuszy i pracowników. Centralny Zarząd SW od maja 2022 r. do stycznia 2024 r. gromadził dane dotyczące realizacji powyższych poleceń. Po tym okresie zaprzestano gromadzenia takich danych, pomimo iż wynikało z nich, iż w jednostkach nie w pełni zrealizowano przyjęte założenia, co NIK oceniła jako nieprawidłowość.

Wysoka liczba ataków na funkcjonariuszy

Centralny Zarząd SW, według procedur określonych przez Dyrektora Generalnego SW, monitorował i wyjaśniał przypadki zdarzeń niebezpiecznych oraz działań podejmowanych w tym zakresie przez podległe jednostki. W szczególności dotyczyło to zdarzeń polegających na napaści na funkcjonariusza. Co prawda na przestrzeni lat 2018–2023 ich liczba corocznie zmniejszała się (ogółem o 45%), ale przez cały czas utrzymywała się na niepokojąco wysokim poziomie, a w 2024 r. choćby wzrosła, mimo iż liczba osadzonych kształtowała się na zbliżonym poziomie.

Brak planu bezpieczeństwa i rozpoznania potrzeb kadrowych

Centralny Zarząd Służby Więziennej nie opracował długookresowego planu zapewnienia najwyższych standardów bezpieczeństwa swoich funkcjonariuszy i pracowników podczas wykonywania obowiązków służbowych, uwzględniającego w szczególności wyposażenie jednostek SW w odpowiednie systemy zabezpieczeń elektronicznych. Było to w ocenie NIK nieprawidłowe. Nie przeprowadzano również całościowych analiz dotyczących stanu i rzeczywistych potrzeb jednostek, dotyczących systemów zabezpieczeń elektronicznych. Nie było również harmonogramu dostosowania zakładów i aresztów do standardów określonych dla tych systemów kolejnymi wytycznymi Dyrektora Generalnego SW.

NIK krytycznie oceniła także nierozpoznanie potrzeb kadrowych Służby Więziennej. W szczególności dotyczy to zapewnienia odpowiedniej liczby funkcjonariuszy oddziałowych w jednostkach, w stosunku do liczby oddziałów mieszkalnych oraz doraźnego kierowania do zadań ochronnych funkcjonariuszy administracji. Zdaniem NIK, zagadnienia te powinny stanowić przedmiot nie tylko zainteresowania i doraźnych decyzji dyrektorów jednostek penitencjarnych, ale także analiz i wytycznych opracowanych przez Centralny Zarząd SW – z uwzględnieniem w szczególności kwestii bezpieczeństwa funkcjonariuszy.

Wakaty oraz problemy zatrudnienia w SW

Najwyższa Izba Kontroli zwraca uwagę na utrzymującą się na wysokim poziomie liczbę wakatów w całej Służbie Więziennej. Jedynie w roku 2022 spadła ona poniżej 3% etatów ustanowionych (wynosząc wówczas 769), natomiast w okresie objętym kontrolą wzrosła z 898 do 1420 (o 58,1 %), co odpowiadało od 3,2% do 6% etatów ustanowionych.

W kontrolowanym okresie istotnie uległ zmniejszeniu odsetek najbardziej doświadczonych funkcjonariuszy (o stażu pracy powyżej 5 lat). Na koniec lipca 2021 r. wynosił on 75%, a w czerwcu 2024 r. było to już tylko 63%. Towarzyszył temu wzrost z 12% do 22% udziału najmniej doświadczonych funkcjonariuszy – w służbie przygotowawczej, tj. do 2 lat służby. W działach ochrony wzrost liczby funkcjonariuszy pełniących służbę przygotowawczą był jeszcze bardziej zauważalny, gdyż ich odsetek wzrósł niemal dwukrotnie (z 15% do 29%). Zdaniem NIK, zapewnienie pozostawania w służbie (a zwłaszcza w działach ochrony) najbardziej doświadczonych osób powinno być przedmiotem szczególnej uwagi Ministra Sprawiedliwości i Dyrektora Generalnego SW.

Wśród zidentyfikowanych przez Centralny Zarząd SW przyczyn wakatów, NIK zwraca uwagę w szczególności na problem ze znalezieniem chętnych do pracy w dużych aglomeracjach. Sytuację kadrową jednostek, zwłaszcza zlokalizowanych w dużych aglomeracjach miejskich (Kraków, Warszawa, Wrocław), pogarszały liczne wakaty. Najwięcej nieobsadzonych stanowisk funkcjonariuszy stwierdzono w AŚ w Warszawie-Białołęce, gdzie liczba wakatów w kontrolowanym okresie wynosiła od 46 do choćby 64, co stanowiło od 9% do 13% liczby etatów w tej jednostce. Liczne wakaty powodowały, iż nie obsadzano wszystkich stanowisk ochronnych, funkcjonariusze wykonywali czynności służbowe jednocześnie na dwóch różnych stanowiskach ochronnych oraz wypracowywano wysokie liczby godzin nadliczbowych. Sytuacje takie, zdaniem NIK, mogły niekorzystnie wpływać na poziom bezpieczeństwa jednostek penitencjarnych i zatrudnionych tam funkcjonariuszy. W ocenie NIK zasadnym byłoby wprowadzenie dodatkowych rozwiązań finansowych, realnie zachęcających do podejmowania pracy także w dużych miastach.

Niepełny stan kadrowy funkcjonariuszy powodował we wszystkich objętych kontrolą jednostkach, iż w celu zapewnienia ciągłości służby i adekwatnego poziomu bezpieczeństwa, do wykonywania zadań na stanowiskach ochronnych wyznaczani byli funkcjonariusze zatrudnieni w działach administracyjnych. Kierowanie funkcjonariuszy z działów administracyjnych do zadań ochronnych, nie naruszało wprawdzie obowiązujących przepisów, ale zdaniem NIK negatywnie wpływało na obniżenie poziomu bezpieczeństwa jednostek organizacyjnych SW oraz funkcjonariuszy i pracowników tam zatrudnionych.

Przykłady

W AŚ w Warszawie-Białołęce w latach 2020 - 2024 (I połowa) funkcjonariusze z działów administracyjnych kierowani byli do służby na stanowiskach ochrony, na których wypracowali łącznie 16 128 godzin.

W ZK w Czerwonym Borze do działań ochronnych kierowano funkcjonariuszy administracji. Rozwiązania takie były stosowane w szczególności w celu redukcji godzin nadliczbowych, wypracowanych przez funkcjonariuszy Działu Ochrony. Jednostka zawarła umowę z Akademią Wymiaru Sprawiedliwości, której studenci pełnili służbę na stanowiskach ochronnych. Mimo to, w Oddziale Penitencjarnym nr 2 na jednego funkcjonariusza pełniącego służbę w systemie jednozmianowym przypadało więcej niż 150 osadzonych. W Oddziale tym było dwóch funkcjonariuszy pełniących służbę w systemie jednozmianowym, zaś jego obłożenie na koniec 2021 r., 2022 r., 2023 r. i na 30 czerwca 2024 r. wynosiło odpowiednio: 302, 319, 321 i 316 osadzonych, zatem zgodnie z wymogami powinno być nie mniej niż trzech funkcjonariuszy.

W AŚ w Krakowie analiza 33 losowo wybranych grafików służby wykazała, iż na każdej zmianie liczba funkcjonariuszy zaplanowanych do pełnienia służby była niższa - od jednego do aż 11 - niż przewidziano w zestawieniu stanowisk. Na wszystkich zmianach nocnych nie zaplanowano i nie wystawiono funkcjonariusza na stanowisku rezerwy składu zmiany.

Dyrektorzy trzech kontrolowanych jednostek złożyli do dyrektorów okręgowych SW wnioski o dodatkowe etaty na stanowiska funkcjonariuszy, jednak zostały one uwzględnione tylko w minimalnym stopniu. Również Dyrektor ZK Rzeszów w lutym 2021 r. zwrócił się z wnioskiem o przyznanie 52 dodatkowych etatów w związku z planowanym oddaniem nowego pawilonu penitencjarnego, przy czym do maja 2023 r (tj. zakończenia kontroli NIK w tej jednostce) nie otrzymał odpowiedzi. W pozostałych jednostkach wniosków takich nie sporządzano, w szczególności ze względu na występujące lub utrzymujące się w nich wakaty.

Potrzebę istotnego zwiększenia atrakcyjności finansowej służby w więziennictwie uzasadniają także analizy przeprowadzone w Centralnym Zarządzie SW. Jednoznacznie wynika z nich, iż mimo realnego wzrostu wynagrodzeń w badanym okresie, Służba Więzienna pozostaje najmniej atrakcyjną finansowo służbą mundurową.

Delegowanie funkcjonariuszy do ochrony Ministerstwa

W ocenie NIK delegowanie funkcjonariuszy Służby Więziennej do ochrony obiektów Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Krajowej istotnie osłabiało tę formację w realizacji jej obowiązków. Zastosowanie tego ustawowego rozwiązania powodowało w każdym roku okresu objętego kontrolą zmniejszenie liczby funkcjonariuszy w służbie w wymiarze ponad stu osób rocznie. Dodatkowo, do Akademii Wymiaru Sprawiedliwości skierowano od niemal 300 do 400 funkcjonariuszy, a do Inspektoratu Wewnętrznego SW – choćby 100. Wprawdzie łącznie średniorocznie stanowiło to tylko 2% ogólnej liczby etatów w SW, ale zdaniem NIK niekorzystnym zjawiskiem – także ze względów bezpieczeństwa całej formacji – było coroczne angażowanie kilkuset wykwalifikowanych funkcjonariuszy do innych zadań.

Niedobór środków finansowych na inwestycje

Istotnym ograniczeniem realizacji zadań Służby Więziennej były niedostateczne środki finansowe. Jedynie w roku 2023, w związku z realizacją Programu Modernizacji SW potrzeby finansowe zaspokojono z nadwyżką wynoszącą ponad 81 mln zł. W pozostałych latach niedobór środków na zadania inwestycyjne, w tym związane z bezpieczeństwem, w stosunku do zgłaszanych potrzeb wyniósł odpowiednio 169,9 mln zł, 179,9 mln zł, a w 2024 r. (do czasu zakończenia kontroli) – 137,8 mln zł. Łącznie, w okresie objętym kontrolą, na zgłoszone potrzeby zabrakło 406 mln zł.

W kontrolowanych w aresztach śledczych i zakładach karnych wystąpiły istotne dysproporcje między zgłaszanymi potrzebami, a przyznanymi środkami, które tylko w niewielkiej części umożliwiały realizację zadań.

Niedostateczne wyposażenie w zabezpieczenia elektroniczne i indywidualne środki ochrony

W sześciu kontrolowanych jednostkach oraz w ZK w Rzeszowie ustalono, iż konserwacje systemów zabezpieczeń elektronicznych nie były przeprowadzane zgodnie z wymogami wytycznych Dyrektora Generalnego SW dotyczących standardów systemów zabezpieczeń elektronicznych. W szczególności czynności tych nie wykonywano w prawidłowych odstępach czasowych, jak również stwierdzono przypadki nieprawidłowego dokumentowania tych czynności.

Tylko dwie kontrolowane jednostki penitencjarne posiadały dokumenty potwierdzające, iż zainstalowane systemy zabezpieczeń elektronicznych spełniały wymagane normy i wymagania techniczne określone w wytycznych Dyrektora Generalnego SW.

Kontrolowane areszty śledcze i zakłady karne (oprócz jednego) nie miały opracowanych analiz, obejmujących identyfikację zagrożeń. W jedynej jednostce, w której sporządzono takie analizy, dokonano tego nierzetelnie, gdyż nie wskazano w nich zagrożeń dla systemów oraz nie zidentyfikowano ani nie oceniono ryzyka. Także kontrolowane jednostki (z wyjątkiem dwóch) nie dysponowały protokołami ich rozpoznania, stanowiącymi podstawę opracowania tych analiz oraz podstawę ustalenia potrzeb w zakresie wyposażenia jednostek w zabezpieczenia techniczno-ochronne, środki łączności, sygnalizacji i alarmowania oraz ich rozmieszczenia.

W pięciu kontrolowanych jednostkach (w tym w ZK w Rzeszowie) stwierdzono nieprawidłowości w zabezpieczeniach elektronicznych dotyczące braku:

kamer systemu telewizji dozorowej w niektórych pomieszczeniach (w tym do obserwacji podwozia pojazdów znajdujących się w śluzie bramy wjazdowej);
obserwacji obszaru przed wejściem do jednostki;
wyposażenia niektórych pomieszczeń w system sygnalizacji włamania i napadu;
wyposażenia wejścia i wyjścia z pasa ochronnego w sygnalizację otwarcia lub w systemu kontroli dostępu.

Ponadto w dwóch kontrolowanych zakładach karnych stwierdzono brak jednego z trzech systemów zabezpieczeń elektronicznych (które miały być zintegrowane) przewidzianych wytycznymi Dyrektora Generalnego SW.

Polecenia Dyrektora Generalnego SW nakładały na dyrektorów jednostek penitencjarnych obowiązek wyposażenia funkcjonariuszy i pracowników mających bezpośredni kontakt z osobami pozbawionymi wolności w indywidualne sygnalizatory antynapadowe w terminie do 30 czerwca 2022 r. Polecenia te nie określały jednak, które osoby mają „bezpośredni kontakt z osadzonymi”. Zdaniem NIK, wszystkie osoby zatrudnione w aresztach i zakładach należało wyposażyć w indywidualne sygnalizatory antynapadowe, gdyż miały one bezpośredni kontakt z osobami pozbawionymi wolności lub były na niego narażone. W czterech kontrolowanych jednostkach obowiązek ten nie został wykonany, gdyż liczba zakupionych urządzeń była niewystarczająca. W przypadku jednego zakładu – pomimo zakupu odpowiedniej liczby sygnalizatorów – nie zostały one wydane funkcjonariuszom i pracownikom, ale stanowiły zapas magazynowy.

Należy podkreślić, iż we wszystkich kontrolowanych jednostkach penitencjarnych stwierdzono liczne nieprawidłowości dotyczące bezpieczeństwa funkcjonariuszy w związku z czym sformułowano szereg wniosków pokontrolnych. Mimo tego, kontrolowane jednostki nie składały zastrzeżeń do wystąpień pokontrolnych, a Minister Sprawiedliwości w stanowisku do informacji o wynikach kontroli NIK pozytywnie odniósł się do jej wyników. W szczególności poinformował o podjętych w 2025 r. kontrolach w jednostkach SW. Zadeklarował również dołożenie wszelkich starań, aby zalecenia NIK zostały zrealizowane, realnie poprawiając bezpieczeństwo funkcjonariuszy podczas wykonywania obowiązków służbowych.

Najważniejsze wnioski pokontrolne

Do Ministra Sprawiedliwości o:

zwiększenie finansowania potrzeb Służby Więziennej;
zwiększenie nadzoru nad Służbą Więzienną;
wsparcie DGSW w zakresie działań na rzecz wzmocnienia kadrowego SW.

Do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej o:

wprowadzenie długookresowego planu dla zapewnienia bezpieczeństwa funkcjonariuszy i pracowników podczas wykonywania obowiązków służbowych, uwzględniającego w szczególności modernizację systemów elektronicznych;
podjęcie działań w celu wzmocnienia finansowego, organizacyjnego oraz kadrowego SW w zakresie związanym z zapewnieniem bezpieczeństwa jej funkcjonariuszy i pracowników;
uregulowanie organizacji i wyposażenia pomieszczeń wychowawców, psychologów i terapeutów pod względem bezpieczeństwa;
zapewnienie cyklicznego przeprowadzania rozpoznania w jednostkach organizacyjnych SW w celu zwiększenia poziomu bezpieczeństwa;
zapewnienie wprowadzenia uregulowań wewnętrznych dotyczących obowiązków osadzonych w zakresie odpowiedniego zachowania się w pomieszczeniach służbowych w aresztach śledczych i zakładach karnych.

Do Dyrektorów Zakładów Karnych i Aresztów Śledczych o:

podjęcie działań w celu przeprowadzenia rozpoznania jednostek w celu ustalenia odpowiedniego sposobu ochrony;
wyposażenie wszystkich funkcjonariuszy i pracowników w indywidualne sygnalizatory antynapadowe;
opracowywanie koncepcji i założeń do projektu budowy lub modernizacji systemów zabezpieczeń elektronicznych, zgodnie z zasadami z wytycznych DGSW;
przeprowadzanie konserwacji systemów zabezpieczeń elektronicznych, zgodnie z wymaganiami określonymi przez DGSW;
opracowanie procedur postępowania z alarmami, ostrzeżeniami o uszkodzeniu, wyłączeniu części lub całego systemu ze stanu działania, zgodnie z wymogami wytycznych DGSW.

-->

Idź do oryginalnego materiału